Jantar Mantar

In het centrum van het drukke Jaipur bevindt zich op een terreintje naast het paleis van de maharadja een reeks kleinere bouwwerkjes die nogal vreemd aan doen. Los staande stenen trappen die naar niets leiden, marmeren komvormige uithollingen in de grond en twee hangende metalen schijven groter dan een mens met lijnenpatronen lijken geen enkel doel te dienen anders dan ruimte innemen. Deze verzameling rariteiten is de Jantar Mantar en werd van 1719 tot 1728 door de toenmalige maharadja van Jaipur, Jai Singh II gebouwd.

De Jantar Mantar is een astronomisch observatorium.

Jai SIngh II was vanaf zijn jeugd geïnteresseerd in astronomie en toen hij zijn vader als maharadja opvolgde wilde hij, uit onvrede over het gebrek aan nauwkeurigheid van de beschikbare instrumenten, zijn eigen instrumenten laten bouwen. Daartoe stuurde hij afgezanten naar Europa om de kennis te vergaren die daarvoor nodig was. Het resultaat was de constructie van de Jantar Mantar, wat zoveel betekent als "instrument voor berekeningen". En het is een zeer nauwkeurig instrument; toen het klaar was bleek het 20 seconden nauwkeuriger de tijd te meten dan was verwacht op grond van de informatie uit europese tabellen.

Jai Singh II liet maar liefst vijf van zulke observatoria bouwen. Daarvan zijn er nog vier over en de Jantar Mantar in Jaipur is van deze vier het best bewaard gebleven. In 1901 werd het observatorium gerestaureerd en is sindsdien goed onderhouden. De overige drie nog bestaande observatoria zijn in Delhi, Varanasi en Ujjain. Het observatorium in Muttra is verloren gegaan.

De meeste instrumenten werken door het volgen van de schaduw van de zon of door middel van het volgen van een ster of planeet langs de rand van een meetinstrument. De kapali yantras (zie foto) zijn een goed voorbeeld. Twee strak gespannen kabels houden een ringetje exact in het midden boven een marmeren halve bol in de grond. Die halve bol bevat een coördinatenstelsel van de hemel. Het ringetje werpt op zonnige dagen (en die zijn er genoeg in Jaipur) een ringvormige schaduw op de binnenzijde van de bol, zodat het centrum van de schaduw dan de positie van de zon in de hemel aanwijst.

Het meest opvallende, want het grootste, instrument is de brihat samrat yantra. Deze, en de kleinere versie de laghu samrat yantra, zijn in feite niets anders dan grote zonnewijzers die de tijd aangeven. Beide hebben een trap met een scherpe marmeren rand die naar het niets leidt, maar waarvan de schaduw links en rechts op een cirkelboog valt. Deze cirkelbogen, één voor de ochtend, en één voor de middag, zijn voorzien van een schaalverdeling. Naarmate de zon langs de hemel beweegt, beweegt de schaduw van de trap (die met een technische term gnomon genoemd wordt) over de cirkelbogen en geeft zodoende de locale tijd aan.

De grootte van de brihat samrat yantra (hij is maar liefst 27 meter hoog) vormde meteen ook een probleem. Hoewel de gnomon een scherpe rand heeft, is de schaduw van die rand niet zo scherp. Dat komt omdat de zon niet een lichtpuntje, maar een lichtschijfje in de hemel is. Elke schaduw krijgt daardoor een wazig randje, dat waziger wordt naarmate de afstand tussen rand en schaalverdeling groter wordt, en dat wazige randje verhinderde een precieze aflezing van de schaalverdeling.

Voor een gedetailleerdere uitleg van alle instrumenten kun je op www.jantarmantar.org terecht. Er bevinden zich 3-d modellen en korte filmpjes die laten zien hoe de instrumenten werken en foto's van de andere observatoria.